Artikel Hendrik van Leeuwen, gepubliceerd op 30 april 2023 in Den Haag Centraal.

Het Kunstmuseum heeft een mooi schilderij van Marlene Dumas in bewaring gekregen. Dat wordt gevierd met een presentatie van al haar werk in de collectie.

‘My Ouma’ van Marlene Dumas

Röntgenopname met olieverf

Door Hendrik van Leeuwen

Het beklemmende portret van Martha, dat Marlene Dumas in 1988 schilderde, negeert de toeschouwer. Ze kijkt dwars door je heen. Je vraagt je zelfs af óf deze starre dame nog wel kan kijken. De ogen worden geblindeerd door een vlies en de strakke mond verraadt in geen enkel opzicht wat er in haar omgaat. Ouma Tottie, zoals ze werd genoemd, was zo te zien geen toegankelijke vrouw. Misschien leed ze aan grauwe staar, zoals veel oude mensen in vroeger tijden. Het museum rept van een keihard boerenbestaan en misschien wilde Dumas slechts haar karakter typeren, maar een rigide politieke opvatting ligt meer voor de hand. Zoals gebruikelijk zet Marlene Dumas ons flink aan het werk. In haar optiek bestaan er geen gemakkelijke antwoorden. Schilderen is haar manier om verborgen drijfveren bloot te leggen en vaak doet dat pijn.

Eerst maar eens rondkijken.

Het Kunstmuseum is merkbaar blij met deze (kostbare) schenking. Een permanente bruikleen van rijkswege, uit de nalatenschap van Jan Maarten Boll.  Zó vaak gebeurt het niet dat je een raak schilderij van Marlene Dumas (1953, Kaapstad) in de schoot geworpen krijgt. Het portret wordt gepresenteerd als nieuwe blikvanger in de eigen, bescheiden Dumas-collectie. Het gaat om aquarellen en tekeningen uit de late jaren ’80 toen ze als de bliksem doorbrak en de prijzen omhoog schoten. Openlijk gaf ze toen blijk van haar angst voor baby’s die carrières in de weg staan. Met de kennis van nu zijn haar groteske babyportretjes aandoenlijke monsters geworden, maar Dumas heeft de schattigheidsfactor destijds effectief beteugeld. Alsof je een bom demonteert, daar doet het aan denken.

Hét sleutelstuk uit diezelfde tijd is Sneeuwwitje. Levensgroot ligt de sprookjesprinses te kijk, zeven onooglijke dwergen begluren haar romige lichaam. Aan een geknakte arm bungelt een polaroidcamera die een waaier van selfies heeft geproduceerd. Op die manier, lang voor Me-Too, stelde Marlene Dumas de verknipte kijk op vrouwen aan de kaak. Niet alleen de beruchte ‘male gaze’ die eeuwenlang de musea domineerde, maar ook het idiote zelfbeeld dat vrouwen zichzelf aandoen. Met haar taboe doorbrekende thematiek is Dumas zo beroemd geworden, dat haar werk miljoenen waard is geworden. In Nederland, waar ze in 1976 neerstreek en altijd is blijven wonen, is ze enige kunstenaar met internationale allure. Google haar naam + Venetië. Haar recente solo op de Biënnale geeft een prachtig overzicht van haar beste werk.

Waarom beroert Dumas zo’n groot publiek? Komt het door haar losse omgang met verf? Want ze schildert duidelijk niet om te behagen. De verf kolkt moddervet om Ouma’s gezicht. In de gelaatstrekken is juist op een tastende, aquarelachtige manier naar gelijkenis gezocht. De opzet was teder, de afwerking bruut. Alsof ze eerst weer contact moest maken met die stokoude vrouw, toen ze als puber op een wijnboerderij in Stellenbosch woonde. Ze had een bloedhekel aan de paraplu van de Apartheid en Ouma Tottie voegde zich pas op latere leeftijd in het gezin, waarschijnlijk omdat ze hulpbehoevend werd. Zo ging dat vroeger. In 1988, in haar Amsterdamse atelier, verplaatste Dumas zich opnieuw in een vrouw die met haar rotsvaste geheugen keek. Die zich redde met klanken en geuren, met de temperatuur van de dag en zoiets ongrijpbaars als een stemming. Als kind kijk je daar toch met groot ontzag naar. Alsof Ouma Tottie met röntgenogen dwars door de dingen heen keek.

Dumas herinnerde het zich allemaal weer met behulp van een klein fotootje. Het kopietje dat naast het schilderij hangt biedt ons niets extra’s, maar Dumas heeft haar hele oeuvre op de vertaling van foto’s gebouwd. Het is haar handelsmerk geworden. “I am an artist who uses second-hand images and first-hand emotions” heeft ze in 1989 over het gebruik van foto’s gezegd. Misschien moet je dat ook een röntgentechniek noemen.

Collectiepresentatie Marlene Dumas rond ‘My Ouma’. Expositie 22 april t/m 19 november 2023. Meer info: Kunstmuseum.nl

Marlene Dumas, ‘Snowwhite + the broken Arm’ – 1988, olieverf op doek, Kunstmuseum Den Haag. Foto hndrk