Alex Katz, – Black Hat 2 (2010). The ALBERTINA Museum, Vienna – The Batliner Collection.

Artikel Hendrik van Leeuwen, gepubliceerd op 15 juni 2023 in Den Haag Centraal.

Voorlinden is een ideale plek voor de enorme doeken van Alex Katz. De ruimte is groot en hoog. Puur daglicht valt over smetteloze wanden. Daardoor gaan de kleuren van Katz gloeien en komen zijn elegante figuren in beweging. Maar pas op: brandschoon zijn ze niet.

Alex Katz koestert het platte vlak

Billboard groot schilderen

Vanuit de verte zie je haar al staan. Een chique vrouw met een eigenwijze cowboyhoed. Alsof ze in gedachten verzonken opkijkt van licht snoeiwerk in de bloemenborder, zo staart ze in de verte. Omdat haar gezicht niet te zien is, wordt de verbeelding zachtjes aan het werk gezet. Hoe oud ze is, hoe knap. Waar ze vandaan komt. Het beeld is niet onrealistisch maar wel wonderlijk plat. Alsof iemand met een flinke schaar een plaatje uit ‘the great American novel’ heeft geknipt. Dat ze Amerikaans is zie je aan de kleren. Dat ze klasse heeft eveneens. Het is best knap zoals de Amerikaanse schilder Alex Katz met een versimpeld beeld een hele cultuur typeert. En hier, bij het meest Amerikaanse museum van Nederland, is ze volmaakt op haar plek.

Museum Voorlinden kreeg de ‘cut out’ van Alex Katz cadeau, bij wijze van artistiek relatiegeschenk, iets dat onder kunstenaars gebruikelijk is: voor wat hoort wat. Het private, door een onberispelijk landgoed omgeven museum heeft al flink wat werk van Katz verworven en bezegelt de band nu met een grote overzichtstentoonstelling. De 95-jarige kunstenaar is de dag voor de opening wel even komen kijken, vertelt directeur Suzanne Swartz, maar daarna is hij gerustgesteld huiswaarts gekeerd. In de tijd die hem nog rest wil hij zoveel mogelijk schilderijen maken.

Alex Katz tart alle clichés over leeftijd. Hij staat nog zes dagen per week in het atelier en om dat vol te houden werkt hij ook net zo gedisciplineerd aan zijn fysieke conditie. Hoewel de familie hem assisteert in het runnen van de studio, maakt hij alle voorstudies zelf en neemt hij ook het pure schilderen eigenhandig voor zijn rekening. Zijn productie van pakweg één schilderij per week is bijna niet te geloven als je het enorme formaat van sommige doeken in ogenschouw neemt. Twee, drie meter hoog, zes tot acht meter breed is geen uitzondering. Zulke afmetingen zijn alleen met steigers en ladders te behappen, maar je moet zelf schilderen om te weten hoeveel heen en weer geloop daarvoor nodig is. Regelmatig ‘afstand nemen’ is onontbeerlijk. De verrijdbare trap die Katz op-en-af klimt is dus ook een fitness-toestel. Er valt meer over zijn manier van werken te zeggen, maar eerst de voorgeschiedenis.

ERKENNING

Alex Katz (1927, New York) heeft wel even moeten wachten op erkenning. Hij valt buiten het Amerikaanse succesverhaal dat in het collectieve geheugen is gestanst. In dat verhaal zet het zelfbewuste Amerika, de winnaar van de Tweede Wereldoorlog, zich af tegen het vermoeide Europa en de vijandige Sovjet-Unie. Amerika promoot de abstracte kunst als het nieuwe voorland, met Jackson Pollock, Willem de Kooning, Mark Rothko en Barnett Newman als voortrekkers. Als zij afhaken neemt Andy Warhol met zijn gelikte popart het vaandel over en verdwijnt de grens tussen reclame en kunst. Met de kennis van nu klinkt dit relaas (veel te) eenzijdig, maar als ‘self-fulfilling prophecy’ heeft het goed gewerkt. ‘American Art’ heeft heel lang #1 gestaan. De kunst, de koelkast en de wolkenkrabber: in de VS wordt alles groter dan elders gemaakt. Laat dat maar aan de commercie over.

Waar staat Katz in die ontwikkeling? Dwars op de heersende trend naar abstractie gaat hij zijn eigen gang. Hij werpt zich op klassieke onderwerpen – portret, stilleven en landschap – en laat zich daarbij inspireren door de bioscoop, een dynamische enclave waar hij wekelijks komt. Dat enorme scherm in een verduisterde zaal opent zijn ogen voor radicale beeldvorming, denk aan sfeer scheppende kleurfilters en extreme close-ups van een gezicht. Film is ‘bigger than life’. Ook Katz gaat schilderen op billboard-formaat. Krachtig en eenvoudig, net zoals de enorme advertenties langs de highway die hun boodschap in een flits duidelijk moeten maken. Naar eigen zeggen moest hij wel eerst duizend schilderijen vernietigen om zijn kale en toch verfijnde stijl te bereiken, maar ook dat hoort bij de lange weg van een immigrantenzoon die de Amerikaanse droom wil waarmaken.

Zijn Russisch-Joodse ouders hebben zijn belangstelling voor kunst altijd actief gestimuleerd. Op de academie in New York ontdekt hij Matisse, op zomercursussen in Maine ontwikkelt hij een passie voor schilderen in de buitenlucht. New York blijft zijn uitvalsbasis, maar in 1954 komt er een zomers buitenhuis in Maine bij. Als hij 1958 met Ada del More trouwt, is dat voor het leven. Hij adoreert haar en heeft haar ontelbare malen geschilderd. Kijk naar ‘Blue Umbrella 2’ en de liefdesfilm start. Meer dan dertig jaar later, op ‘Black Hat 2’, is ze nog steeds zo mooi als een godin. Ook het uitgeknipte beeld in de border van Voorlinden is een van de vele hommages die Katz aan zijn muze heeft gewijd. Ze heeft op Park Avenue gestaan, in de hectische drukte van New York, maar nu is ze teruggekeerd naar de bron: de aangelegde natuur. Toen Katz haar schetste keek Ada uit op de tuin in Maine, nu op het park dat Voorlinden omringt.

VOORLOPER

Inmiddels hebben de grootste musea hem voor het voetlicht gebracht. Vorig jaar had het Guggenheim in New York de volledige spiraal met zijn werk ingericht.

Tegenwoordig wordt Katz wel als een voorloper van de popart aangeduid, maar dat is een verkeerd etiket. Ja, hij schildert populaire mensen. Mannen met mannelijke kaken en vrouwen zonder rimpels. Zijn vijvers en bomen kunnen zich spiegelen aan Claude Monet. Maar ergens wringt het… Kenners als Marlene Dumas waarderen hem al tientallen jaren, hoewel ze bekent dat die appreciatie niet vanzelf kwam. Haar levenspartner, de recent overleden schilder Jan Andriesse, opende haar ogen voor zijn dualistische kant. “Katz schildert wel mooie mensen, zegt ze, “maar zijn schilderijen zijn net zo brandschoon als de maffia bij een dorp.” Hoewel de karakterisering elegant en verheven overkomt, is Katz ook hard en nietsontziend. Als je langer naar zijn dansers kijkt – een favoriet onderwerp van Katz – zie je hoe genadeloos de competitie is. Met elkaar en met het eigen lichaam. Maar de compositie is wonderschoon, met de glans van plastic

De belangrijkste les die Katz van Matisse heeft geleerd, is hoe je plat moet schilderen. Klassieke schilders modelleren met licht-en-schaduw, maar Matisse schilderde zo plat mogelijk. Daardoor worden kleuren ongelooflijk intens. En dat maakt niet te beredeneren emoties los. Probeer maar eens uit te leggen wat helder geel doet. Of zwart met een warme bruine gloed. Van Pollock, bijgenaamd Jack the Dripper, nam hij de energie over. Ook Katz werkt in hoog tempo, aan één stuk door tot het schilderij af is. Desnoods op bill-board formaat. Maar wel op basis van een uitgekiende voorbereiding. Daardoor houdt Katz de explosieve uitvoering goed onder controle. Van de filmwereld leerde hij ‘frames’ in stukken knippen. De kijker last de ontbrekende stukken zelf weer aan elkaar en ondergaat de illusie van beweging. Op zijn ‘Hommage aan Degas 14’ komt alles samen. De frisgroene kleur, de concentratie op het gezicht, de spanning in het lichaam en de sensatie van beweging op een stilstaand vlak. En dat wordt allemaal bij elkaar gehouden door die elegante lijnvoering van Alex Katz. Het lijkt zo simpel, maar doe het maar eens na.

Voorlinden – Alex Katz. Expositie 10 juni t/m 1 oktober 2023. Meer info: voorlinden.nl