Artikel Hendrik van Leeuwen, gepubliceerd op 13 april 2023 in Den Haag Centraal.

Museum Beelden aan Zee kan een flinke toeloop verwachten. Met een prachtige tentoonstelling wordt Henry Moore neergezet als een grote verbindende kunstenaar van de twintigste eeuw. Zijn werk slaat een brug tussen klassieke- en moderne idealen.

Henry Moore in Beelden aan Zee

Het lichaam als landschap

De lust tot aanraken is bijna niet te bedwingen in Beelden aan Zee. De sculpturen van Henry Moore (1898 – 1986) zijn te verleidelijk. Oogstrelend mooi. Buiten, bij de ingang wordt al duidelijk gemaakt hoe dat komt. Op een enorme foto wordt Moore’s ernstige gezicht bijna overvleugeld door zijn stevige beeldhouwershanden, die zo demonstratief op je af komen dat je intuïtief pas op de plaats maakt. Alsof hij jou ook onder handen gaat nemen. Binnen, in het museum blijken die levenslang werkzame handen grote brokken steen en bronzen figuren aaibaar te hebben gemaakt.

Wat de beeldhouwer deed zou je als bezoeker zelf ook willen ervaren. Het oog ziet hoe hardsteen zich tot het uiterste kromt bij de rug van een vrouw. Hoe een buik de suggestie van vrucht draagt. Hoe een huid van gips is bekrast en zoet gevijld. Maar klopt het wat jouw oog allemaal vertelt? Dat willen je vingers dolgraag navoelen. Gelukkig worden de meeste beelden beschermd door een stolp van plexiglas. En ja, dat die spiegelende dozen ook nadelen hebben spreekt voor zich.

Henry Moore – Reclining Figure (1983). Foto hndrk

Halverwege de ronde achterwand, die architect Quist als een betonnen scherm tegen de zee en het zand heeft neergezet, staat een vroeg sculptuurtje. Het is gemaakt van Hopton Wood Stone. Nooit van gehoord waarschijnlijk, maar Henry Moore stond als jonge modernist argwanend tegenover klassieke materialen zoals marmer. Ook om budgettaire redenen werkte hij graag met lokale steensoorten en gevonden stukken hout. Materiaal dat hij niet helemaal in Italië hoefde te bestellen. Het beeldje uit 1924 – hoe hoog zal het zijn, veertig centimeter? – is nog uitgesproken figuratief. ‘Woman with Upraised Arms’ heet het. Ze steekt de armen achterwaarts omhoog, zo overdreven dat ze bijna achterover tuimelt. Waarom doet ze dat? Gaat het om een ritueel? Moore’s titel geeft geen sjoege, maar de folder die elke bezoeker meekrijgt, maakt melding van de niet-westerse kunst die hij als jonge student intensief bestudeerde in het British Museum. Aha, het gezicht met opengesperde ogen heeft precolumbiaanse trekjes! Maar dat verklaart niet waarom ze, hoe geforceerd ook, ontroert.

MASSAGE

Vanwaar die titels die niets verraden? Sebastiano Barassi, die de expositie vanuit Engeland begeleidt, haalt een mooie anecdote op, zij het met een verontschuldigend lachje en een flinke disclaimer tot besluit: “Alle kinderen uit het gezin, dus ook Henry, moesten regelmatig hun moeder masseren omdat ze zoveel last had van artritis.” Dat zoiets een bepaalde gevoeligheid stimuleert lijkt buiten kijf, maar Henry Moore was sterk gekant tegen elke psychologiserende verklaring. Hij wilde het slechts hebben over kunstenaarsbegrippen zoals vorm en materiaal. Dat is ook de subtitel van de tentoonstelling in Beelden aan Zee: vorm en materiaal. In de folder wordt daar veel over gezegd.

Zijn overwegingen tijdens het werk zijn daardoor goed te volgen. Maar toch. Een lichaam dat pijn doet masseren… dat zie je bijna letterlijk terug in zijn sculpturen. Steen wordt geplooid, brons buigzaam gemaakt. Naarmate Moore het vak in de vingers krijgt wordt het menselijk lichaam in toenemende mate vervormd, doorboord, in stukken gebroken en weer samengebracht. De grote thema’s waar Moore zijn hele carrière mee bezig was, zijn ook helemaal niet abstract. Vrouw en kind, beschermende schil, liggende vrouw… waar komt die levenslange fascinatie vandaan?

Pas laat in zijn carrière verschijnt de eerste man. En alsof hij ervoor is teruggedeinsd, krijgt de opzettelijke verminking dan ook een belangrijke plek in zijn oeuvre:

Henry Moore – Broken Figure (1975). Foto hndrk

“Ik heb nog steeds respect voor de kwaliteit van het materiaal,” staat als citaat bij Broken Figure uit 1975. “Maar ik durf het nu ook te pijnigen of te beschadigen, iets wat me veel nieuwe compositorische vrijheid heeft gegeven.” Er ontstaan kolossale reuzinnen waarmee hij de hele westerse kunstwereld verovert. Zijn sterk uitvergrootte en in brons gegoten ‘Reclining Figures’ zijn zo grandioos dat ze met gemak een park domineren. Bomen, vijvers, gazons: het wordt allemaal dienstbaar als decor wanneer Moore’s reuzinnen zich neervlijen. Zie ze liggen: loom en languit, het hoofd opgericht. Net zo onaantastbaar als de voluptueuze naakten die Titiaan in de Renaissance op het doek vleide. Net zo weerbaar als de rotskunst bij Étretat. De oceaan mag er nog duizenden jaren op beuken, veel verschil zal het niet maken. Moore herschept het lichaam: als landschap.

Henry Moore – Two Piece Reclining Figure No.2 (1960) – Foto hndrk

Dergelijke beelden hebben ruimte nodig om te ademen. Onder de blote hemel ervaar je pas goed hoe sterk sculptuur en natuur met elkaar verbonden zijn. In Museum Beelden aan Zee is het wat dat betreft behelpen, vooral omdat de ingewikkelde dakconstructie van architect Quist hinderlijke schaduwen veroorzaakt (ga liever kijken op een lichtbewolkte dag). Buitenlucht is trouwens niet genoeg. Naast het Fotomuseum, onderdeel van het Kunstmuseum, staat ook een kanjer van Moore. Die plek is echter zo druk en benauwd dat je het beeld amper ziet staan. “We hebben overwogen om het in de expositie op te nemen,” beaamt conservator Joost Bergman, “maar dat zou een titanenklus worden… Hemelsbreed is de afstand peanuts, maar langs het hele traject moeten trams van de stroom af en moeten bovenleidingen worden verwijderd. Overal staan objecten in de weg. Nee, dat idee is snel geschrapt.”