Artikel Hendrik van Leeuwen, gepubliceerd op 15 oktober 2022 in Den Haag Centraal
Giuseppe Penone in Museum Voorlinden
De kunst van het aanraken
Het moet een geweldige blikseminslag geweest zijn. De eik die met de onmerkbare traagheid van bomen groot werd in de Belgische Borinage is in één klap doormidden gekliefd en van zijn kroon ontdaan. Maar het restant is door Giuseppe Penone met zoveel eerbied omgetoverd in een sculptuur dat je er niet treurig om kunt zijn. Wat een schitterend beeld staat daar op het gazon van Museum Voorlinden!
De verkoolde boomstam is op ware grootte in brons gegoten en de gespleten kern is met glanzend goud bekleed. Als oorlogsmonument zou het beeld niet misstaan, maar voor Penone is de natuur geen overdrachtelijk plaatje. Hij ziet bomen als een bron van leven en bliksem als een oerkracht. Kun je daar op enigerlei wijze contact mee maken? Zijn hele oeuvre draait om gewaarwordingen die zo subtiel zijn dat ze veel mensen ontgaan. “Ik voel het bos ademen en hoor de gestage groei van het hout,” zegt hij. “Ik stem mijn ademhaling af op de groene wereld om mij heen en voel de beweging van de boom onder mijn hand. Telkens probeer ik de relatie met mijn eigen lichaam te ervaren.”
De 75-jarige kunstenaar maakt het ongrijpbare telkens weer tastbaar. Zo keert de hand die een boomstam vastpakt steeds terug in zijn werk. In de jaren negentig werd met ‘Biforcatione’ een mooi voorbeeld toegevoegd aan de beeldentuin van Clingenbosch. Museum Voorlinden benadrukt graag de relatie tussen kunst en natuur en Penone vertolkt dat streven als geen ander.
ARTE POVERA
Giuseppe Penone (geboren in 1947 in een dorp onder Turijn) was pas 22 jaar, toen een kunstcriticus de term Arte Povera muntte en hem als jongste representant aanwees. Bijna verontschuldigend vertelt Penone dat hij binnen de kortste keren wereldwijd exposeerde. Hij is niet blind voor het ecologische aspect van deze kunststroming – de Arte Povera stelde onze verstoorde relatie met de natuur al heel vroeg aan de orde – maar hij is geen activist. Hij werkt vanuit persoonlijke fascinaties en praat alleen daarover.
Zijn startpunt was een massieve balk waar hij ‘de jeugdige boom’ uit bevrijdde. Laag na laag pelde hij af, zorgvuldig beitelend rondom de knoesten, waardoor de zijtakken blootgelegd werden. Dat meditatieve handwerk met hamer en beitel beviel hem zodanig dat hij het proces nog talloze keren heeft herhaald. En nog steeds is hij niet moe om het enorme karwei te klaren, want elke boom is weer een andere archeologische speurtocht naar de bron van de balk. “Ik ben de tel kwijtgeraakt,” zegt hij om ervan af te zijn, maar zijn boomsculpturen zijn wereldwijd te zien. Toch lijkt hij volstrekt ongevoelig voor roem. Vriendelijk, liefdevol pratend over zijn ambachtelijke aanpak, staat hij omstanders te woord.
ZINTUIGLIJKE BELEVING
“Wij bekijken de dingen graag verstandelijk,” waarschuwt directeur Suzanne Swarts voordat de rondleiding met de kunstenaar begint, “maar let ook vooral op signalen uit de onderbuik. Want Penone activeert niet alleen de ogen, maar appelleert ook aan de neus en de tastzin. Hij vraagt ons zelfs op kousenvoeten over golvend marmer te lopen om een zintuiglijke ervaring over te brengen.” Voor een ultieme ‘zintuigelijke beleving’ organiseert het museum een speciaal stilte-op-sokken-uur. In het weekend, vooraf te bespreken en de smartphone moet uit.
En zo, met het verstand op een zacht volume, want niet-denken is onmogelijk, dwaalt de bezoeker langs vage theegeuren en licht rottende aardappels. Gelukkig hoeft men niet in een sprakeloos duister te tasten. Het gebruikelijke gidsje dat iedereen bij de entree meekrijgt, legt veel uit. Maar Suzanne Swarts heeft gelijk dat je als het ware ‘lichamelijk’ contact moet maken met deze subtiele kunst. Ook met je ogen kun je de aanraking navoelen. Hoe boombast in vergelijking met onze huid een weerbarstige sensatie oproept. Hoe kort een ademwolkje van jou is voordat het opgaat in de oneindige lucht. Om zulke subtiele gewaarwordingen gaat het bij Penone. En hoe onmeetbaar ook, de impact is groot.
Intuïtief besef je hoe het voelt om een vingerafdruk na te laten. Penone maakt van dat unieke moment een uitdijend patroon op de muur. De prachtige tekening (die sterk doet denken aan jaarringen in doorgezaagd hout) bekroont de langste zaal waar speciaal voor deze tentoonstelling een tussenmuur is weggehaald. Daar, over de volle lengte, strekt zich een boom uit. Of liever het bronzen evenbeeld van een boomstam met zijtakken die als poten over de grond wandelen en als rondmaaiende armen ruimte zoeken. Het doet denken aan een sprookjesachtig dier dat van binnen met goud is bekleed. En dat in zeven stukken is gezaagd “want meer dan twee meter kon de bronsgieter niet aan” zegt Penone nuchter.
Iedereen kijkt er doorheen, alsof je door een bijzondere verrekijker een goddelijk wonder zult zien, maar in de verte openbaart zich geen metafysische oplossing. Wat je ziet is de kortstondige maar onstuitbare kracht van ‘groei’. En dat is mooi genoeg.
Expositie Giuseppe Penone in Museum Voorlinden, t/m 29 januari 2023.
