Anni en Josef Albers
Josef en Anni Albers, Asheville, North Carolina, ca. 1935. Fotograaf onbekend
Artikel Hendrik van Leeuwen, gepubliceerd 3 november 2022 in Den Haag Centraal
Anni en Josef Albers in Kunstmuseum Den Haag
De tentoonstelling van Anni en Jozef Albers is een primeur voor Nederland. Het werk is te abstract voor een blockbuster, maar de liefhebber komt enorm aan zijn trekken. Anni krijgt eindelijk de erkenning die haar toekomt.
Ode aan de abstractie
Het Kunstmuseum begint majeure tentoonstellingen graag met een wandvullende foto. De kijker wordt naar andere tijden gekatapulteerd door auto’s die nog op koetsen leken en de lompe pakken die mannen droegen, maar ditmaal gaat het om een plagerige kus. Jozef Albers trekt zijn vrouw dicht tegen zich aan en hoewel Anni flink tegenstribbelt, maakt de afgeweerde smakkerd haar toch erg vrolijk.
De foto is tekenend voor hun relatie. Anni en Josef Albers waren zielsverwanten maar ook sterk op zichzelf gericht. Altijd bezig met kunst, maar ieder op zijn eigen terrein. Levenslang bij elkaar, maar met aparte slaapkamers. Jozef drukte zich uit in verf, Anni in textiel. Weinig echtparen in de kunst waren zo gelijkwaardig, alleen had de buitenwereld daar amper oog voor. Waar Jozef in de jaren ’60 roem oogstte met zijn ‘Hommages aan de kleur’, ondervond de weefkunst van Anni alleen in de marge erkenning. Dat zij nu pas museaal wordt gepresenteerd als de evenknie van Jozef, is een belangrijke correctie op de kunstgeschiedenis.
Anni-Albers,-Red-Meander,-1954-Linnen-en-katoen-52,1-x-37,5-cm-Particuliere-collectie_small
Anni-Albers,-Epitaph,-1968-Katoen,-jute-en-Lurex-149,8-x-58,4-cm-The-Josef-and-Anni-Albers-Foundation_small
Anni Albers (1899-1994) was een zelfbewuste pionier. Ze trok zich niets aan van gevestigde verhoudingen. Vrouw, weefgetouw… nou en? Dankzij haar niet aflatende vernieuwingsdrift droeg zij in hoge mate bij aan de emancipatie van textiel als volwaardige kunstvorm. Meer nog dan Jozef (1888-1976) hing zij de idee van abstractie aan. In haar ogen was dát de enige weg die de moderne kunst kon gaan. Mondriaan, met zijn exemplarische ontwikkeling van figuratie naar abstractie, was een lichtend voorbeeld. Deze expositie is een primeur voor Nederland, maar waarom heeft het zo lang geduurd? Het Kunstmuseum met zijn monumentale Mondriaan- collectie is er bij uitstek geschikt voor. De Foundation die de nalatenschap van Jozef en Anni Albers beheert (ze bleven kinderloos) werkte dan ook graag mee. Je hoopt maar dat er op termijn een paar mooie Albers’ aan de collectie worden toegevoegd.
Josef Albers, Variant_Adobe_ 4 Central Warm Colors Surrounded by 2 Blues, 1948 Olieverf op Masonite 66 x 90,8 cm The Josef and Anni Albers Foundation _ VG Bild-Kunst, Bonn 2022
BAUHAUS
Een paar feiten. Anni en Jozef komen elkaar tegen op het Bauhaus (1922) en een jaar later trouwen ze. Jozef ontwikkelt een modernistische vorm van glaskunst en wordt benoemd tot docent. Anni wordt tegen haar zin naar de textielafdeling geloodst, maar Paul Klee is zo’n inspirerende docent dat ze de braakliggende mogelijkheden van het materiaal omarmt. Het weefgetouw met zijn haakse schering en inslag staat open voor een modernistische aanpak. Als Hitler aan de macht komt en pressie op het kunstbeleid gaat uitoefenen, besluit het Bauhaus in 1933 om zelf de deuren te sluiten. Gelukkig krijgt Jozef een aanbod om les te komen geven aan het Black Mountain College in de staat North Carolina, ook een pionierende kunstinstelling. Ze spreken amper Engels, maar vertrekken opgelucht naar Amerika. “Wat komt u ons leren?” vraagt een verbaasde student. “I come open your eyes,” zegt Jozef Albers.
Dat is geen grootspraak. Jozef is, misschien wel meer dan wat ook, een geweldige leraar. Omdat de kist met al zijn glaswerk de bootreis niet ongeschonden heeft overleefd – bijna alles is gebroken – kan hij zijn verleden radicaal loslaten en werpt hij zich op de schilderkunst. De kunstzinnige opgave verschilt in wezen niet. Compositie, vorm en kleur: alle fundamentele factoren die het Bauhaus bezighielden, kunnen ook met verf worden onderzocht. Maar de grote, levens veranderende factor is beider kennismaking met Latijns Amerika.
Josef Albers, Study for Homage to the Square_ Autumn Sound, 1962 Olieverf op Masonite 45,7 x 45,7 cm The Josef and Anni Albers Foundation
Josef Albers, Homage to the Square, 1957 Olieverf op Masonite 61 x 61 cm The Josef and Anni Albers Foundation
MEXICO
De eerste reis (naar Mexico) vindt plaats in 1940. Er zullen er nog 16 volgen naar het op dat moment nog nauwelijks verkende continent. De overblijfselen van de precolumbiaanse cultuur – het cultuurgoed van de Maya’s en de Inca’s – is een openbaring. Anni bestudeert de bijzondere weeftechnieken. Jozef kan de befaamde piramidetempels in alle rust bezoeken. Meestal is hij de enige persoon in de wijde omtrek die met een camera rondloopt. Hij kende trouwens geen kunstzinnige waarde aan toe aan zijn foto’s. Voor hem waren ze documentair.
Josef Albers, Muren rond de patio van Teotihuacán, Mexico, 1936-37 Gelatinezilverdruk 17,7 x 25 cm The Josef and Anni Albers Foundation
Het is verleidelijk om de getrapte architectuur (van boven af gezien) in verband te brengen met zijn ‘Hommages aan de kleur’. Hij maakte er meer dan tweeduizend (!) in de laatste vijfentwintig jaar van zijn leven. Maar de vormgeving met enigszins verschoven vierkanten is ook gewoon een bruikbaar model voor de studieuze schilder die Jozef Albers is. Elke kleurcombinatie vergt gedegen onderzoek. Op een vermakelijk filmpje demonstreert hij het aanbrengen van de verf met het paletmes. ‘Alsof je een boterham besmeert,” zegt de eeuwige leraar. En eigenlijk is dat procedé een openbaring, want in Nederland kennen we het werk voornamelijk uit boeken en denk je al gauw aan industrieel design. Van dichtbij bekeken zit er toch echt schildersleven in.
Het weefwerk van Anni Albers is zo mogelijk nog schilderachtiger. Ze verdiept zich in ‘ancient writing’ en haar gelaagde weefsels worden zo complex dat zij de term ‘pictorial weaving’ gaat gebruiken. In de kern blijft haar werk abstract, maar vooral bij opdrachten wordt er steeds meer ‘bedoeling’ in gestopt. Jozef Albers gaat juist de tegenovergestelde richting uit en eindigt als een fundamentele kunstenaar. “Ze werkten niet samen en beïnvloedden elkaar evenmin,” zegt curator Willem de Roy. En toch kan het niet anders of ze hebben zich aan elkaar opgetrokken.
Expositie t/m 15 januari 2023. Meer info: www.kunstmuseum.nl
